Katarzyna Kobro

Ojciec Katarzyny – Mikołaj Aleksander Michał von Kobro – pochodził z rodziny wywodzącej się z Niemiec, ale do XVIII wieku osiadłej w Rosji, matka – Eugenia Rozanowa – była Rosjanką. Niemiecko-rosyjskie koszenie miały odcisnąć duże piętno na jej późniejszym życiu. Dzieciństwo Kobro spędziła w Rydze, najprawdopodobniej tam zastała ją I wojna światowa. Latem 1915 wraz z matką i rodzeństwem przeniosła się do Moskwy. Uczęszczała tam do żeńskiego gimnazjum i w maju 1916 r. uzyskała świadectwo maturalne. W gimnazjum przejawiała duże zdolności plastyczne, najwyższe noty otrzymała m.in.: z rysunków.

Jesienią 1917 roku rozpoczęła studia w Szkole Malarstwa, Rzeźby i Architektury w Moskwie (d. Akademii Sztuk Pięknych). W lipcu 1918 roku zapisała się do Związku Zawodowego Artystów Malarzy miasta Moskwy, wśród jego członków znajdowali się młodzi lewicujący twórcy, tacy jak: Kazimierz Malewicz, Aleksander Rodczenko, Władimir Tatlin, którzy mieli olbrzymi wpływ na jej twórczość i nowatorskie podejście do sztuki.

Katarzyna Kobro po trzecim roku studiów osiedliła się w Smoleńsku, gdzie wcześniej przeprowadził się Władysław Strzemiński, polski artysta, wkrótce mąż Katarzyny. Uczyła ceramiki, projektowała plakaty, wspólnie z Władysławem prowadzili filię UNOWIS-u (szkoła/stowarzyszenie założone przez Kazimierza Malewicza), Malewicz był ich częstym gościem. Z tego okresu zachowała się dokumentacja fotograficzna trzech rzeźb autorstwa Kobro: ToS 75 – Struktura (prezentowana na Państwowej Wystawie Obrazów i Rzeźb Smoleńskiej Guberni, Smoleńsk, 1920) oraz Konstrukcje wiszące (1) i (2) zrekonstruowane w latach 70. Strzemiński określił prace swojej żony z tego czasu rzeźbami suprematystycznymi, podkreślał ich nowatorstwo, związek z działalnością Malewicza, ale nie na zasadzie naśladownictwa, lecz twórczości równoległej. Pogarszająca się sytuacja polityczna w Rosji Sowieckiej zmusiła małżeństwo do opuszczenia Smoleńska, prawdopodobnie na przełomie 1921/1922 przekroczyli nielegalnie granicę i przedostali się do Polski. Po krótkim pobycie w Wilnie u u matki Strzemińskiego, Kobro zdecydowała się na wyjazd do Rygi, gdzie znajdowała się jej rodzina. Strzemiński został w Polsce.

8 marca ukazał się pierwszy numer nowo założonego ugrupowania artystycznego Blok (pełna nazwa: Blok Kubistów, Suprematystów i Konstruktywistów), trzon grupy stanowili: Henryk Berlewi, Witold Kajruksztis, Katarzyna Kobro, Karol Kryński, Edmund Miller, Henryk Stażewski, Władysław Strzemiński, Mieczysław Szulc, Mieczysław Szczuka, Teresa Żarnower. Tydzień później otworzono pierwszą wystawę Bloku w Salonie Automobilowym firmy Laurin – Klement w Warszawie. Władysław Strzemiński przyjechał do Rygi, gdzie Katarzyna załatwiała formalności paszportowe. W lipcu wzięli ślub kościelny - niezbędny do uzyskania przez artystkę zgody na pobyt w Polsce. Ostatecznie do kraju dotarli jesienią i zamieszkali w Szczekocinach, niewielkim miasteczku w województwie śląskim. Strzemiński otrzymał tam posadę nauczyciela rysunku w Gimnazjum Koedukacyjnym prowadzonym przez malarza Adama Nowińskiego. Pod koniec roku Strzemińscy opuścili grupę Blok. Kobro nie pracowała, uczyła się polskiego, z tego okresu pochodzą dwie ważne realizacje: Rzeźba przestrzenna (1) i Kompozycja przestrzenna (1).

Na początku roku odbyła się wystawa projektów teatralnych na międzynarodowym pokazie w Nowym Jorku. Powstało nowe ugrupowanie artystyczne – Praesens, częściowo na niwach rozbitego Bloku, którego członkami prócz artystów byli także architekci, m.in. Bohdan Lachert i Józef Szanajca. We wrześniu otworzyli wystawę w warszawskiej Zachęcie, ekspozycja obejmowała zarówno malarstwo i rzeźbę, jak i architekturę, projekty wnętrz, dekoracje teatralne. Kobro zaprezentowała tam kilka prac, nie znajdując zrozumienia dla swojej twórczości wśród krytyków. Jej eksperymenty przestrzenne – rzeźby nie będące klasycznymi bryłami – uznane zostały za bezcelowe i nie służące niczemu. W połowie roku Strzemińscy wyprowadzili się ze Szczekocin i przenieśli do Brzezin k/Łodzi (tu również Władysław otrzymał posadę nauczycielską w gimnazjum), a rok później osiedlili się w Koluszkach. Razem prowadzili zajęcia w Żeńskiej Szkole Średniej Handlowo-Przemysłowej. Współpracowali także przy projektach architektonicznych, typograficznych, prowadzili wspólne rozważania teoretyczne. W czerwcu 1927 na wystawie I Salonu Architektów Polskich zaprezentowano kilka rzeźb artystki.

10 marca na wystawie Salon Modernistów w lokalu Związku Zawodowego Artystów Plastyków (ZZAP) w Warszawie wśród prezentowanych prac znalazło się dziewięć obiektów Kobro. 4 listopada Grupa Praesens otworzyła swoją wystawę w ramach Salonu Jesiennego w Paryżu. W tym samym miesiącu otwarto II Wystawę Grupy Praesens w Salonie Związku Zawodowego Wielkopolskich Artystów Plastyków w Poznaniu.

16 maja 1929, Powszechna Wystawa Krajowa, Tereny Wystaw Krajowych, Poznań W grupie Praesens pojawiały się coraz liczniejsze tarcia na tle ideologicznym (większość stanowili architekci funkcjonaliści), które w czerwcu 1929 doprowadziły do odejścia, najpierw Strzemińskich, później Henryka Stażewskiego. Pod koniec roku powołane zostało, w opozycji do Praesensu, ugrupowanie „a.r.” w składzie: Katarzyna Kobro, Henryk Stażewski, Władysław Strzemiński. Później dołączyli do nich awangardowi poeci Julian Przyboś i Jan Brzękowski. Jednym z podstawowych planów „a.r.” było utworzenie międzynarodowej kolekcji sztuki nowoczesnej, w związku z czym trwały intensywne przygotowania do uruchomienia Muzeum Historii i Sztuki im. J i K. Bartoszewiczów z depozytem grupy. Pokaz inauguracyjny otwarto 13 kwietnia 1930 roku. Salon Listopadowy, Instytut Propagandy Sztuki (IPS), Warszawa, Łódż, Kraków, Lwów (wystawa objazdowa 1930-1931). W lutym 1931 roku ukazała się książka autorstwa Strzemińskich Kompozycja przestrzeni. Obliczenia rytmu czasoprzestrzennego z dużą liczbą reprodukcji prac Kobro, nad którą autorzy pracowali kilka lat. W drugiej połowie roku opuścili Koluszki i zamieszkali w Łodzi, Kobro podjęła pracę w Liceum Gospodarczym i Szkole Gospodarczej, gdzie do 1937 roku prowadziła zajęcia z estetyki wnętrz. Zapisali się do łódzkiego oddziału Zrzeszenia Artystów Plastyków, szybko stali się jego bardzo aktywnymi członkami. Do 1937 roku Kobro regularnie wystawiała swoje rzeźby na pokazach organizowanych przez ZAP (później ZZPAP – powstały w wyniku rozłamu w Zrzeszeniu Związek Zawodowy Polskich Artystów Plastyków, w sumie wzięła udział w 11 takich wystawach, głównie w Łodzi, ale także w Warszawie, Lwowie i Lublinie).

Kolekcja grupy „a.r.” cieszyła się coraz większym zainteresowaniem zagranicznych twórców, co na pewno poszerzyło kontakty międzynarodowe Strzemińskich. Dodatkowo opublikowany w marcu 1932 roku katalog wpłynął na zwiększenie świadomości o łódzkiej inicjatywie wśród współczesnych artystów i krytyków. Kobro i Strzemiński otrzymali i przyjęli zaproszenie do międzynarodowej grupy Abstraction-Création.

Kobro została członkiem redakcji czasopisma ZZPAP „Forma”.

Kobro, jako jedyna polska artystka, podpisała stworzony przez węgierskiego poetę Charlesa Sirato Manifest dymensjonistyczny (Dimensionist Manifesto) wraz z takimi artystami jak m.in. Arp, Duchamp czy Moholy-Nagy. W listopadzie na świat przyszła jedyna córka Strzemińskich – Nika. Była wcześniakiem, zapadła na ciężką chorobę, Katarzyna w pełni oddała się opiece nad nią, zaprzestała pracy dydaktycznej i na wiele lat przerwała twórczość artystyczną.

Wraz z wybuchem II wojny światowej Strzemińscy przenieśli się się na wschód do miejscowości Wilejka, gdzie mieszkali krewni Władysława. Tereny te zostały zaanektowane do Związku Radzieckiego, spędzili tam 9 miesięcy walcząc z niedostatkiem i lękiem przed zesłaniem (w związku z nielegalnym opuszczeniem Rosji na początku lat 20.). W maju 1940 roku udało im się powrócić do Łodzi. Ich mieszkanie zostało zajęte przez niemiecką rodzinę, a nowi lokatorzy wyrzucili dzieła Strzemińskich na śmietnik (przede wszystkim metalowe rzeźby Kobro). Katarzynie udało się ocalić prace Strzemińskiego, kilka swoich rzeźb odnalazła na podmiejskim wysypisku. W związku z niepolskimi korzeniami, Kobro zmuszona była do określenia swojej narodowości podpisaniem odpowiedniej listy. Nie zdecydowała się na volkslistę, podpisała natomiast tzw. listę rosyjską (chroniła ona także Strzemińskiego, co okazało się później brzemienne w skutkach dla ich małżeństwa – nigdy nie wybaczył jej tego kroku, a ich harmonijny i szczęśliwy kiedyś związek zamienił się w pełen nienawiści dramat). Pod koniec wojny w akcie poświęcenia dla córki, z braku pieniędzy na opał, zdecydowała się spalić swoje drewniane rzeźby, by ogrzać mieszkanie. Po zakończeniu wojny, niemal wszystkie pozostałe dzieła przekazała w darze Muzeum w Łodzi.

Konflikt w małżeństwie narastał i doprowadził do separacji, odbył się szereg rozpraw o prawa do opieki nad dzieckiem. Aby utrzymać siebie i córkę zajmowała się szyciem i sprzedawaniem zabawek.

Sytuacja i samopoczucie Katarzyny nieco się poprawiły. Utrzymała prawo do opieki nad dzieckiem, zaangażowała się w prace nad ponownym otwarciem łódzkiego Muzeum, którego inauguracja nastąpiła w czerwcu. W zaprojektowanej przez Strzemińskiego Sali Neoplastycznej zaprezentowano jej 5 Kompozycji przestrzennych. Po około 10-letniej przerwie znów zaczęła rzeźbić. Z tego okresu znane są cztery Akty odlane w gipsie.

W konsekwencji podpisanej w czasie okupacji listy rosyjskiej, Kobro została oskarżona przez prokuraturę o odstępstwo od narodowości polskiej i skazana na 6 miesięcy więzienia. Udało jej się złożyć apelację i ostatecznie została uniewinniona, odbiło się to jednak mocno na jej psychice. Trudna sytuacja wpłynęła na pogorszenie się stanu zdrowia, w czerwcu 1950 rok zdiagnozowano u niej nieoperacyjny nowotwór, który doprowadził do jej śmierci w lutym 1951 roku. © Maria Świerżewska-Franczak